Waar vormgevers zijn geweest, groeit geen gras meer

De gedenksteen voor Gerrit Komrij voor zijn geboortehuis in Winterswijk. Niet erg spectaculair, maar dat hoeft ook niet altijd. We hebben het gezien, het is geparkeerd in het geheugen. 

De foto’s zijn van augustus 2025.

Album WW, pagina 6, foto 2

Foto van een jonge vrouw

Dit is de eerste foto uit het album die op regulier fotopapier is afgedrukt. De foto meet 8,5 bij 13,5 cm, dus vrij groot. Op de achterkant vinden we de handgeschreven tekst:

Anni, Rheinbrohl
(Schmitz geb. Johnen)

Dit is dus Anni Schmitz, geboren Johnen, uit Rheinbrohl, ongeveer 30 kilometer ten noordwesten van de stad Koblenz. Deze tekst is beter leesbaar dan de eerdere teksten achterop foto’s in het album, maar dat betekent niet dat Anni Schmitz‑Johnen gemakkelijk online te vinden is. Integendeel.

Intussen ben ik wel op zoek gegaan naar informatie over de familienaam Johnen, want die lijkt een belangrijke rode draad in dit fotoalbum. De familienaam Johnen heeft zijn oorsprong in de regio rond Aken (Aix‑la‑Chapelle) in Duitsland en is afgeleid van de voornaam Johannes, die op zijn beurt afkomstig is van het Hebreeuwse Yohanan, wat ‘Jahweh heeft genade betoond’ betekent.

De naam Johnen komt vooral voor in het westen van Duitsland, met name in Noordrijn-Westfalen, waar het een van de meest voorkomende achternamen is. In 1475 werd de naam voor het eerst gedocumenteerd in de parochieregisters van Laurenzberg bij Aldenhoven, ongeveer elf kilometer ten noordoosten van Aken (bron: iGENEA).

Johnen is een patroniem, wat betekent dat het oorspronkelijk een afgeleide naam is van een voornaam. Vergelijkbare patroniemen zijn onder andere Johansen (Deens, Noors), Johnsen (Noors) en Johnston (Schots), die allemaal ‘zoon van John’ betekenen.

Album WW, pagina 6, foto 1

Trouwfoto

De bruid staat links op de foto en draagt een witte sluier over een donkere of zelfs zwarte jurk (daarover hieronder meer). In haar rechterhand heeft ze een bruidsboeket. De bruidegom draagt een net zwart pak met witte das en heeft een zwarte hoge hoed in de linkerhand. Hij draagt een pince-nez met koord. Beide partners dragen witte handschoenen en kijken met een ernstige blik in de lens.

Onder de foto staat gedrukt:
M. Rupricht, Coblenz, Schlossstr. 44

Voor zover ik de tekst op de achterkant van de CdV nu kan ontcijferen, kom ik tot het volgende:

Nikolaus Johnen, Lehrer ***
Johnen *** Anna Maria Mais,
geb. 4.5.1883 zu Koblenz;
Maria Hanke, Hofverwalterin

Hochzeitstag:
9.10.1907 zu Bassenheim.

Oftewel:

Nikolaus Johnen, leraar ***
Johnen *** Anna Maria Mais,
geboren 4-5-1883 te Koblenz;
Maria Hanke, hofbeheerder

Huwelijksdatum: 9-10-1907 te Bassenheim.

Als ik de naam Nikolaus Johnen goed heb geïnterpreteerd, is de man in kwestie dezelfde als op foto 1 en foto 2 op pagina 3 van het album. Over Nikolaus is het nodige te vinden: zo is er een vermelding in de publicatie Die Schulen in Rheinbrohl, een aanduiding Kartei Gestapo Koblenz bij zijn naam, en de nieuwskop Nikolaus Johnen gestorben, Lehrer a. D. in Rheinbrohl. Natuurlijk blijft het een kwestie van interpreteren zolang er geen geboortedatum bij deze vermeldingen staat, maar de combinatie van naam, beroep en plaatsnaam is in elk geval een sterke aanwijzing.

Een paar voetnoten:

1. Zwarte jurk met witte sluier
   In het begin van de 20e eeuw was het in Duitsland (en ook elders in Europa) nog heel gebruikelijk dat een bruid geen volledig witte jurk droeg, vooral bij bescheiden of traditionele huwelijken.
   Rond 1907, in Koblenz en omgeving, kan zwart met witte sluier verschillende betekenissen hebben gehad:

   • Praktisch en sociaal-economisch gebruik
     Hoewel wit al sinds de 19e eeuw mode was, konden veel vrouwen zich geen jurk veroorloven die slechts één keer gedragen werd. Ze trouwden daarom in hun ‘beste jurk’, vaak zwart of donker, die ook geschikt was voor kerkbezoek, zondagen of begrafenissen. De witte sluier en accessoires gaven toch een duidelijk bruidssignaal en maakten de kleding feestelijk.

   • Katholieke traditie
     In het katholieke Rijnland, waar Koblenz onder valt, was de combinatie donkere jurk + witte sluier heel gewoon, zeker buiten de hogere burgerij. De sluier stond voor maagdelijkheid en het sacramentele karakter van het huwelijk, terwijl de donkere jurk simpelweg deel uitmaakte van de nette garderobe.

   • Weduwe of hertrouw (minder waarschijnlijk hier)
     Bij een hertrouw werd soms zwart gedragen, maar meestal zonder witte sluier. Zwart mét sluier wijst doorgaans niet op weduwschap, maar eerder op de toen gangbare mode voor bruiden zonder grote financiële middelen.

   Conclusie: in dit geval is het waarschijnlijk een gewone, niet-aristocratische bruiloft, waarbij de bruid zwart draagt omdat dat haar mooiste jurk was, en de witte sluier het specifieke bruidselement vormt.

---

2. Hofverwalterin
   De vermelding Maria Hanke, Hofverwalterin kan in 1907, in de regio Koblenz, verschillende dingen betekenen, afhankelijk van de betekenis van het woord Hof:

   • Landbouw- of landgoedbeheer: Hof betekende vaak boerderij of landgoed. De Hofverwalterin beheerde dan huishouding en financiën, en hield soms toezicht op pachtzaken en personeel.

   • Adellijk of kerkelijk hof: In gebieden met kastelen, kloosters of residenties kon Hof verwijzen naar een adellijk of geestelijk huishouden. De Hofverwalterin was daar verantwoordelijk voor inkoop, linnengoed, keuken en organisatie van ontvangsten.

   • Klooster- of kerkelijk bezit: Een Kirchhof of Klosterhof kon als economisch centrum worden beheerd door een Hofverwalterin.

   In Bassenheim, waar destijds kasteel en landgoed bestonden, is het aannemelijk dat Maria Hanke bij dit beheer betrokken was.

---

3. Coblenz of Koblenz
   Tot 1926 heette de stad officieel Coblenz, met een ‘C’, zoals gebruikelijk was in oudere Duitse spelling bij Latijnse namen. De naam gaat terug op Confluentes (‘samenstromen’), verwijzend naar het punt waar Moezel en Rijn samenvloeien.
   Na de spellingshervorming van 1901 raakte de ‘K’-vorm in opkomst. In 1926 koos de stad officieel voor Koblenz (bron), maar op ansichtkaarten, spoorborden en foto’s bleef Coblenz nog jaren zichtbaar.

---

4. Kartei Gestapo Koblenz
   De aanduiding Kartei Gestapo Koblenz bij een persoonsvermelding in een archief betekent dat er een registratie bestond in de persoonskaarten of indexbestanden van de Geheime Staatspolizei (Gestapo) in Koblenz.

   • Kartei: een kaart of fiche met persoonsgegevens, reden van registratie en soms verwijzingen naar dossiers.

   • Gestapo Koblenz: de plaatselijke vestiging van de geheime staatspolitie die deze kaarten beheerde.

Registratie kon te maken hebben met politieke verdenking, afkomst, religie, verzetsactiviteiten of andere door de nazi’s ongewenste zaken. Niet iedere registratie leidde tot vervolging, maar het kon wel de opmaat zijn tot verhoor, arrestatie of deportatie.

Veel van deze kaarten zijn na de oorlog bewaard gebleven en worden nu beheerd door staats- of regionaalarchieven; soms bevatten ze alleen summiere gegevens, soms complete dossiers.