Stilo, pagina 7, foto 3

Portret van onbekende vrouw

We zien een busteportret van een volwassen vrouw met kort of opgestoken donkerblond haar en een hooggesloten donkere jurk. De foto heeft een sterk licht vignet en een egale, lichte studioachtergrond, waardoor de vrouw als het ware uit de mist lijkt op te doemen.

Onder de foto staat rechts de naam van de fotograaf:

Emil Preim
Floridsdorf

Op de achterzijde zien we de jugendstil­afbeelding die we al bij verschillende kabinetfoto’s van Emil Preim zijn tegengekomen. Of toch niet? Bij eerdere exemplaren heb ik tevergeefs gezocht naar de ontwerper, maar bij deze versie staat doodleuk de naam van lithograaf K. Krziwanek onder de afbeelding vermeld. Wat is hier aan de hand?

Leg je de twee afbeeldingen naast elkaar, dan zie je minieme verschillen. Bij de kabinetfoto’s had het vrouwengezicht een glimlach, bij de CdV is de blik veel ernstiger. Ook de oorbel, de kuif en de band om het haar zijn net even anders. Het lijkt er dus op dat één van de twee een kopie is. Omdat de CdV-versie wél de naam van de lithograaf draagt, is het aannemelijk dat dit de originele versie is – en dat de kabinetfoto’s de kopie tonen. Dan blijft de vraag: was dat een illegale kopie, of toch een variant die ook met toestemming van Krziwanek is vervaardigd?

Kijken we tenslotte naar de afbeelding van de versie die we bij Emil Tenzer tegenkwamen (gevonden bij het onderzoek naar foto 3 op pagina 2; zie aldaar), dan valt op dat die eigenlijk meer lijkt op onze CdV-versie (met de ernstige blik) dan op de kabinetfoto-versie (met de glimlach). Volg je het nog? Hierboven zie je een vergelijking van de kabinetfoto en de CdV; hieronder die van de Tenzer‑versie. 

Zie het vervolg: Stilo: Plagiaat? Nou nee.

Stilo, pagina 7, foto 2

Portret van onbekende vrouw
We zien een busteportret van een volwassen vrouw met kort of opgestoken donker haar, een hooggesloten jurk met pofschouders en een dun halskettinkje.

De kaart is aan de voorzijde donkergrijs met witte letters, maar de linkerhelft van het kader lijkt verbleekt. Onder de foto staat een klein fantasiewapen en rechts daarvan de naam van de fotograaf:

Emil Preim
Photograph
WIEN, XXI.
Stryekgasse 3
Eingang Pragerstr.

De achterzijde heeft een grijze achtergrond. Linksboven zien we in donkerblauw een afbeelding van een ronde elektrische hanglamp met zich verspreidende lichtstralen. Daaroverheen staat in witte letters:

Aufnahmen bei elektrischem Licht.

Daaronder, in blauwe letters:

Emil Preim
Fotografische Kunst-Anstalt.
WIEN, XXI.
Stryekgasse 3.
Eingang Pragerstr.

Specialist in Kinderaufnahmen. Vergrösserungen nach jedem vorhandenen Bilde in Schwarz, Platin, Aquarell u. Oel.

(Lithograaf: K. Krziwanek, Wien)

We hebben Emil Preim al vaak voorbij zien komen, maar dit CdV-ontwerp is nieuw in ons album. De achterkant, ontworpen door Karl Krziwanek, ademt de verwondering en opwinding over de ‘magie’ van elektrisch licht – iets wat wij ons tegenwoordig alleen met moeite kunnen voorstellen.

Preim was in de loop van zijn carrière op verschillende adressen actief, dus het is niet vreemd dat hij geregeld nieuwe ontwerpen liet maken. Zodra een verhuizing een feit was, kon het oude drukwerk immers niet meer gebruikt worden.

Stilo, pagina 7, foto 1

Foto van onbekende vrouw
We zien een foto van een staande jonge vrouw in lange, donkere kleding, waarschijnlijk een jakje met een bijpassende rok. Ze leunt met haar rechterhand op de rugleuning van een eenvoudige houten stoel, terwijl ze in diezelfde hand een klein tuiltje bloemen vasthoudt. Achter haar is een geschilderde studioachtergrond te zien, die een tuinomgeving moet voorstellen. Haar blik is bijzonder ernstig.

De kaart is aan beide zijden zwart, met goudkleurige letters. Onder de foto staat de naam van de fotograaf:

E. Heidenhaus, Wien.

Op de achterzijde vinden we, onder een wapenschildje met de letters EH, de volgende tekst in overdadige krulletters:

E. Heidenhaus
Mariahilferstrasse 108.
Wien

(Lithograaf: Bernhard Wachtl, Wien)

Over fotograaf E. Heidenhaus is niet veel te vinden. Zijn naam wordt niet genoemd in het Lexicon der Wiener Photographen, niet op Fotorevers, en niet op sagen.info (Historische Fotografen Wien, Fotoatelier und Landschaftsfotografie). Het leven en werk van E. Heidenhaus blijven vooralsnog even ongrijpbaar als zijn CdV’s.

De straatnaam Mariahilferstrasse wordt tegenwoordig gespeld als Mariahilfer Straße en is genoemd naar de toenmalige voorstad Mariahilf. Volgens Wien Geschichte Wiki waren er op dit adres door de jaren heen diverse bedrijven gevestigd, maar een fotografisch atelier is in het overzicht niet te vinden. Tegenwoordig bevindt zich op dit adres een filiaal van drogisterijketen dm. 

Stilo, pagina 6, foto 4

Foto van onbekende vrouw
We zien een foto van een vrouw die op een stoel zit met een boek op schoot. Ze gebruikt haar vingers als bladwijzer. De vrouw draagt een complexe, lange lichte jurk met donkerdere accenten en om de kraag een sjaal met broche, waaronder een klassieke zwarte choker. Haar donkere haar is in verschillende strengen kroon­vlechten op haar hoofd gelegd. Voor haar op de grond zien we twee forse rots­blokken. Links staat een groepje bomen waartegen de vrouw haar paraplu laat leunen. De foto moet een natuurlijke omgeving voorstellen, maar is waarschijnlijk toch in de studio gemaakt. Onder de foto staat geen tekst.

Op de achterzijde lezen we slechts:

M. Lamberg
Kurort-Rožnau

Op online marktplaatsen zijn wel foto’s te vinden van ‘M. Lamberg’, maar het is niet duidelijk of het om dezelfde fotograaf gaat. Er lijken in die tijd twee redelijk bekende fotografen met die naam te zijn geweest.

Wat betreft Rožnau: in een online editie van Meyers Konversations‑Lexikon uit 1888 vinden we de volgende beschrijving:

Roznau (spr. rosch-), Stadt in der mähr. Bezirkshauptmannschaft Walachisch-Meseritsch, im Thal der untern Betschwa, am Fuß des Radhost gelegen, hat ein Bezirksgericht, Flachsbau, Baumwollwarenerzeugung, Brauerei, Viehzucht nebst Käsebereitung und (1880) 3007 Einw. ist zugleich ein beliebter klimatischer Kurort (mit Molkenheilanstalt), der jährlich von ca. 1200 Kurgästen besucht wird.

Oftewel in vertaling:

Rožnau (uitgesproken als “rosch-”), een stad in de Moravische districtshoofdstad Walachisch-Meseritsch, gelegen in de vallei van de beneden-Betschwa, aan de voet van de Radhošt. De plaats heeft een rechtbank, vlasbouw, katoenproductie, een brouwerij, veeteelt en kaasproductie. In 1880 telde zij 3007 inwoners en was zij tevens een populair klimatologisch kuuroord (met een wei-kuuroord), dat jaarlijks door ca. 1200 kuurgasten werd bezocht.

Tegenwoordig heet deze plek Rožnov pod Radhoštěm, gelegen in Oost-Moravië (Tsjechië). Meer informatie over het kuuroord is bijvoorbeeld te vinden in deze fraaie oude uitgave.

Stilo, pagina 6, foto 3

Foto van onbekende baby
We zien een carte de visite met daarop een baby in een stoeltje, voor zich een soort speelblad met telramen of in elk geval grote verschuifbare kralen. Rechts op het speelblad staat een afbeelding. Wanneer we dit deel van de foto uitvergroten (zie verderop in dit artikel), blijkt het een voorstelling van figuurtjes te zijn met daaronder de tekst Volks‑Kinderstuhl.

Onder de foto staat een naam die we al vaker in dit album zijn tegengekomen, met een adres dat we kennen van pagina 3, foto 1:

Emil Preim
Floridsdorf bei Wien
Pragerstrasse 5

Ook de achterkant is identiek aan die van de eerdere foto. Waar we toen echter geen aandacht aan hebben besteed, is de lithograaf die verantwoordelijk was voor het ontwerp:

Li. K. Krziwanek, Wien

Karl Krziwanek (1834–1874) heeft een eigen Wikipedia‑pagina met veel informatie. Onder het kopje Firma Karl Krziwanek oder K. Krziwanek blijkt bijvoorbeeld dat de firma nog jarenlang na het overlijden van de naamgever onder dezelfde naam actief bleef.

In het recent ontdekte werk Lexikon der Wiener Photographen 1840–1900 (pdf hier) staat bovendien de volgende interessante passage:

„Ein weiterer Punkt ist, dass es in Wien zwei große lithographische Anstalten gab, Eisenschimmel & Wachtl, später nur Wachtl, und Karl Krziwanek, die Kartons herstellten.“

De namen van die concurrenten zijn we in dit album inmiddels ook al volop tegengekomen.

Dan nog over de Volks-Kinderstuhl: in een online Oostenrijks krantenarchief vinden we in het Neues Wiener Journal van vrijdag 1 december 1899 een advertentie waarin dit model wordt aangeprezen: Naether’s Volks-Kinderstuhl. Ernst Albert Naether blijkt eveneens een eigen Wikipedia‑pagina te hebben (hoe ver kun je dwalen?). Daar vinden we bovendien hetzelfde plaatje als in onze advertentie.

Ernst Albert Naether (10 maart 1825, Zeitz – †5 november 1894, Bad Kissingen) was een Duitse ondernemer en wordt beschouwd als de grondlegger van de Duitse kinderwagenindustrie.

Aanwijsplaten (619)

Meer aanwijsplaten

Ansichtkaart met bijsmaak

Nieuwe watertoren, Tiel, augustus 2025. 

Deze watertoren leek me nogal een fotogeniek gebouw, ansicht­kaarten­materiaal. Toen ik vervolgens wat info wilde opzoeken, las ik op Wikipedia: “In 1953 werd de watertoren landelijk bekend door de proeven met drinkwater­fluoridering.” Als je dan vervolgens doorklikt, wordt alles nog een stuk interessanter, in de categorie ‘nooit geweten’: 

“In de jaren 1950 was tandbederf een groot probleem in Nederland. Miljoenen mensen poetsten niet of nauwelijks hun tanden, kregen tandrot, kiespijn en lieten vaak al hun tanden en kiezen trekken om een geheel kunstgebit te nemen. Tandartsen zagen dit met lede ogen aan en wilden de volksgezondheid verbeteren, ook voor mensen die te lui waren om hun tanden te poetsen of geen geld hadden voor tandpasta (waar toen nog geen fluor aan werd toegevoegd). In 1953 deden de gemeenten Tiel en Culemborg vrijwillig mee aan een wetenschappelijk onderzoek om fluor aan drinkwater toe te voegen, omdat alle inwoners daarvan dronken, ook mensen die nooit hun tanden poetsten. In Tiel werd het drinkwater in het grootste geheim gefluorideerd en in Culemborg niet; al na enkele jaren was het tandbederf onder kinderen uit Tiel meer dan gehalveerd, terwijl het in Culemborg steeds slechter werd. Het positieve effect voor een gezond gebit was zo duidelijk dat Culemborg zo snel mogelijk na het onderzoek ook fluoridering wilde invoeren. Rond 1960 overwogen verschillende andere Nederlandse overheden (gemeenten en provincies) ook fluoride aan het drinkwater toe te voegen om de volksgezondheid te bevorderen.”

Stilo, pagina 6, foto 2

Foto van onbekende man
De volledige titel van deze post zou kunnen luiden: ‘Portret van een onbekende man — maar we hebben enkele vermoedens’. Op de geportretteerde na vertoont deze CdV namelijk alle kenmerken van de vorige foto: hetzelfde atelier, dezelfde verfijnde afwerking van het karton, en exact dezelfde achterkant. Het lijkt er dan ook op dat de twee foto’s een setje vormen, net als de geportretteerden waarschijnlijk zelf. In het album zijn ze bovendien zo geplaatst dat het lijkt alsof ze elkaar aankijken – iets wat je ook vaak ziet bij geschilderde tweeluiken.

Voor meer informatie verwijs ik geïnteresseerden naar de vorige foto.

Stilo, pagina 6, foto 1

Foto van onbekende vrouw

We zien een portret van een dame die het voor elkaar krijgt om met de mondhoeken omlaag toch een snaakse blik te presenteren. Het haar is strak naar achteren gekamd (waarschijnlijk in een knot, paardenstaart of met een speld vastgezet) en ze draagt een fraai jakje met een opvallende rij knopen. Het boordje lijkt te zijn vastgezet met een enkele grote knoop, die contrasteert met een subtiele halsketting.

De foto heeft een sterk vignet dat lichter is dan de egale studioachtergrond, waardoor het hoofd van de vrouw omgeven lijkt door een halo.

Anders dan bij veel CdV’s zien we geen naam- of adresgegevens van de fotograaf onder de foto. Wat ook opvalt, maar op een scan mogelijk niet goed te zien is, is dat het karton van de CdV schuins is afgesneden en dat de snijrand is afgewerkt met een gouden randje. Daardoor krijgt de foto direct een veel chicere uitstraling. Op verschillende sites (zoals deze) is te zien dat dit atelier vaker op deze manier werkte.

Op de achterkant staat de tekst:

Atelier H. Harmsen
Wien
I. Adlergasse No. 1

(Lithografie: Lichtenstern & Ostersetzer, Wien)

Het lijkt erop dat H. Harmsen, als een van de Gebrüder Harmsen, vanaf ca. 1860 ateliers had op verschillende adressen in Wenen.

Over de lithografen Lichtenstern & Ostersetzer is verrassend genoeg veel meer bekend. Volgens sagen.info:

• Edmund Lichtenstern, academisch schilder en fotograaf, opent in 1853 of 1854 zijn eerste atelier in Wenen, maakt kalotypieën en levert gekleurde zoutpapierafdrukken.

• Vanaf 1863 is hij werkzaam in Triëst en runt daarnaast in Wenen het atelier Kundegraber & Lichtenstern.

• In de jaren 1880 begint hij samen met een partner een handel in fotoartikelen onder de naam Lichtenstern & Ostersetzer.

Op een webpagina van de gemeente Triëst is zelfs uitgebreide biografische informatie te vinden over Edmund Lichtenstern (1840‑1895).

Stilo, pagina 5, foto 4

Foto van onbekende man
We zien een portret van een man van middelbare leeftijd met snor, een overhemd met opstaand boord en strik, en een net jasje. De foto lijkt geretoucheerd te zijn, vooral rond de ogen. Ook zijn er duidelijke gebruikssporen zichtbaar: het lijkt er niet op dat deze foto direct veilig in een fotoalbum is opgeborgen.

Onder de foto staat de volgende informatie:
Max Pawlik
Floridsdorf

Op de achterkant zien we een door twee griffioenen geflankeerd, bekroond wapenschild met de letters MP en de tekst:

Fotografisches Atelier
Max Pawlik
Floridsdorf
Hauptstrasse 27

Die Platte bleibt für Nachbestellungen aufbewahrt.

Rechts staat een enkele naam, handgeschreven overdwars.

Er zijn wel CdV’s van de hand van Max Pawlik te vinden op online marktplaatsen, maar niet bijster veel. 

Wat betreft de handgeschreven naam:

De eerste letter is een K met een vrij lange opgaande lus. Daarna volgt r-b-e-c, en het einde lijkt op ik of mogelijk ír (afhankelijk van hoe de schrijver accenten of streepjes noteerde).

Dat maakt Krbečík (of een variant zoals Krbecík) een aannemelijke lezing. Het oogt als een Tsjechische of Slowaakse achternaam, wat goed past bij Wenen rond 1900, waar veel mensen uit Moravië, Bohemen en Slowakije woonden. In die jaren kende Wenen een grote Tsjechische gemeenschap, en Tsjechische namen werden vaak ‘verduitst’, waarbij de diakritische tekens uit de originele spelling werden weggelaten.

Stilo, pagina 5, foto 3

Foto van onbekende militair
We zien een portret van een militair in een uniformjas van waarschijnlijk het Oostenrijks-Hongaarse leger. De jas en versierselen vertonen overeenkomsten met die op de vorige twee foto’s, dus mogelijk waren de drie afkomstig uit hetzelfde leger.

Onder de foto staat de volgende informatie:
Georg Fisher
Znaim
Gr. Nicolaigasse 18.

Op de achterkant zien we een door twee griffioenen geflankeerd, bekroond wapenschild met de letters GF en de tekst:

Georg Fisher
Znaim
Grosse Nicolaigasse No. 18

Vervielfältigung vorbehalten

(Lithograaf: Bernhard Wachtl, Wien)

Znaim is de Duitse naam voor de huidige Tsjechische stad Znojmo. Znaim viel van 1867 tot 1918 onder Oostenrijks-Hongaars bestuur, als onderdeel van Moravië binnen het Oostenrijkse rijksdeel (Cisleithanië). Als kroonland viel Moravië onder de directe heerschappij van de Habsburgse monarchie. Het had een zekere mate van autonomie, maar stond ook onder het gezag van de centrale autoriteiten van het rijk.

De staatkundige positie van Znojmo (Duits: Znaim):

• tot 1804 – onderdeel van de Habsburgse monarchie

• 1804–1867 – onderdeel van het Keizerrijk Oostenrijk

• 1867–1918 – onderdeel van de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie, binnen het Oostenrijkse deel (Cisleithanië), kroonland Moravië

• 1918–1992 – onderdeel van Tsjecho-Slowakije (met onderbreking door Duitse annexatie, 1938‑1945)

• 1993–heden – onderdeel van Tsjechië

Stilo, pagina 5, foto 2

Foto van een onbekende militair
Net als bij de vorige foto zien we een portret van een militair in een uniformjas, waarschijnlijk van het Oostenrijks-Hongaarse leger. In tegenstelling tot de vorige foto zien we hier geen sterren of onderscheidingen, en ook het aantal tressen ligt beduidend lager, al vertonen de tressen wel een vergelijkbare signatuur.

Het Oostenrijks-Hongaarse leger kende zoveel verschillende onderdelen dat ik me niet waag aan een determinatie van de uniformkenmerken.

Onder de foto staat de volgende informatie:
Anton Zimolo
Mostar, Carina 47

Op de achterkant zien we een door twee griffioenen geflankeerd bekroond wapenschild met de letters AZ en de tekst:

Atelier
Anton Zimolo
Mostar, Carina 47
Starigrad No. 100

Bei Nachbestellungen beliebig die No. _____ anzugeben.

(Lithograaf: Bernhard Wachtl, Wien)

Mostar viel in 1878 onder Oostenrijks-Hongaars bestuur. Dit gebeurde na het Congres van Berlijn, waar de grote Europese mogendheden overeenkwamen dat Oostenrijk-Hongarije de controle over Bosnië en Herzegovina zou krijgen, hoewel het formeel nog steeds onder Ottomaanse soevereiniteit viel. In 1908 annexeerde Oostenrijk-Hongarije Bosnië en Herzegovina volledig, wat leidde tot spanningen in de regio.

In een blog met de naam Na granici sjećanja (Op de grens van het geheugen) staat een interessant artikel over Josip Zimolo, die in 1860 als vluchteling in Mostar aankwam en daar een fotozaak opende, en over zijn zoon Anton, die in 1866 in Metković werd geboren en het werk van zijn vader voortzette.

Aardig is ook de volgende toevoeging: “Na diens dood werd de Zimolo-collectie samengesteld, bestaande uit meer dan duizend glasnegatieven. Zij worden als een kostbare schat bewaard in het Museum van Herzegovina.” (Deze passage is met Google Translate uit het Kroatisch vertaald.)

Stilo, pagina 5, foto 1

Foto van een onbekende militair

We zien een portret van een ernstig kijkende militair met een beschaafd snorretje. Hij draagt een uniformjas, waarschijnlijk van het Oostenrijks-Hongaarse leger, met tressen en stijf opstaande boorden, waarop aan elke kant één zespuntige ster is aangebracht. De epauletten lijken onversierd. Rechts op de borst (voor de kijker links) draagt hij een onderscheiding, maar ondanks een detailscan (zie hieronder) valt niet te ontdekken om welke onderscheiding het gaat. Waarschijnlijk betreft het een dienst- of herinneringsmedaille en geen hogere orde (deze zaten vaak links of werden aan linten om de hals gedragen).

Onder de foto zien we de volgende informatie:
Fotogr. Anstalt G. Heitel

Wien III. Bez. Hauptstr. 64

Op de achterkant de volgende gegevens in verschillende, zeer fraai uitgevoerde lettertypen:

Fotografia

G. Heitel

Wien

Landstrasse, 

Haupstrasse No. 64

1894

(Lithograaf: Bernhard Wachtl, Wien)

Volgens Fotorevers was Gustav Heitel actief van 1865 tot 1887, maar op de CdV-achterkant zien we het jaartal 1894. Op sagen.info (Historische Fotografen Wien, Fotoatelier und Landschaftsfotografie) lees ik wel:

Heitel, Gustav, (1840 - 1887)

betreibt gemeinsam mit Bruder (?) Emanuel G. Heitel in der ersten Hälfte der 1860er Jahre ein Atelier in Wien, arbeitet anschließend allein. Nach seinem Tod wird das Atelier von der Witwe Aloisia Heitel weitergeführt.

Dus mogelijk is dit portret gemaakt terwijl de beste man al overleden was.

Stilo, pagina 4, foto 3

Foto van moeder en kind
Op deze kabinetfoto zien we een blije moeder en dochter. De vrouw draagt een stemmige donkere jurk waarvan het bovenste deel is versierd met geborduurde bloempatronen. Haar haar is opgestoken. Het meisje draagt een wit jurkje met gekleurde accenten. Ze staat op een verhoging zodat haar gezicht op dezelfde hoogte komt als dat van haar moeder. Beiden kijken naar een punt in de ruimte, naast de fotograaf.

Naast het meisje zien we een speelgoedpaard, dat slechts gedeeltelijk zichtbaar is door het lichte vignet dat we al vaker zijn tegengekomen bij foto’s van deze fotograaf.

Onder de foto staat de naam:
Emil Preim, Floridsdorf.

De achterzijde is voorzien van het inmiddels bekende jugendstil-ontwerp met de tekst Photogr. Atelier F. Preim, dat we al hier en hier hebben gezien. Om overdaad te voorkomen heb ik een scan van de achterkant hier achterwege gelaten.

Stilo, pagina 4, foto 2

Foto van een onbekende man en jongen
Op deze CdV zien we een volwassen man in een stoel (rechts) en een jongen die naast hem staat. De man draagt een pak in een lichte kleur en heeft een hoed en wandelstok in zijn linkerhand. De jongen heeft stekelhaar en draagt een soort matrozenpak met een anker op de borst en een strik. Hij draagt hoge veterlaarzen. Op de leuning of tafel waar hij op leunt, ligt een hoed in een kleur die bij het matrozenpak past. De man en de jongen kijken naar hetzelfde punt in de ruimte, schuin achter de fotograaf.

Onder de foto zien we de naam van de fotograaf:
R. Denk, Wien. XV. Schönbrunnerstr. No. 19

Wat opvalt, is dat de foto niet heel netjes op het karton is geplakt. De bovenste lussen van de hoofdletters R en D in de naam worden deels door de foto afgedekt.

Op de achterzijde staat een wapenschild met de letters RD, geflankeerd door één griffioen, met daaronder de tekst Photogr. Artist. Anstalt en in grotere letters:

R. Denk
Wien
Fünfhaus
Schönbrunnerstrasse
No. 19 nur No. 19

Die Platte bleibt zu Nachbestellungen aufbewahrt.

(Lithograaf: Eisenschiml & Wachtl, Wien)

Fünfhaus is de naam van een wijk in Wenen. Het was voorheen een zelfstandige gemeente en werd samen met andere kleine gemeenten in de jaren 1890 bij Wenen gevoegd.

Eisenschiml & Wachtl was een foto- en kunsthandel in Wenen en maakte dus ook ontwerpen voor de achterkanten (verso’s) van CdV’s. Bernhard Wachtl, een van de partners, heeft een eigen Wikipedia‑pagina.

Volgens Fotorevers was Rudolf Denk actief van 1860 tot 1910, oftewel een halve eeuw. Hij overleed op 19 februari 1910. Zoals te verwachten valt met zoveel dienstjaren, zijn er volop foto’s van zijn hand te vinden op online marktplaatsen.

Wat er precies met het huisnummer No. 19 nur No. 19 bedoeld wordt, is niet duidelijk. Op het adres staat nu een appartementencomplex met zes verdiepingen, dus eventuele sporen van het verleden zijn daar waarschijnlijk niet meer terug te vinden.

Aanwijsplaten (618)

Meer aanwijsplaten

Aanwijsplaten (617)

Meer aanwijsplaten

Aanwijsplaten (616)

Meer aanwijsplaten

Stilo, pagina 4, foto 1

Foto van een onbekende vrouw
Op deze CdV zien we een onbekende vrouw met een zeer lange gevlochten paardenstaart, in kleding die we al eerder zijn tegengekomen (bijvoorbeeld hier). Ook het inmiddels kenmerkend geworden hekje, dat vaker op dit soort foto’s voorkomt, ontbreekt niet.

Onder de foto staat de naam van de fotograaf:
A. Huber, Wien

Op de achterzijde vinden we een wapenschild met de letters AH onder een kroon, geflankeerd door griffioenen, met daaronder de tekst Prämiert mit 10 Medaillen. Halverwege de kaart staat in grote letters A. Huber en in kleinere letters:

I. Stock im Eisen-Platz 2 

(Eingang Singerstr. 1)

IV. Margarethenstr. 36

(Telephon 7970)

WIEN

(Lithograaf: Türkel & Steiner, Wien)

Je zou denken dat datering eenvoudig is nu we een telefoonnummer hebben, maar dat blijkt tegen te vallen. Op Fotorevers wordt Adolf Huber genoemd (het gaat om dezelfde fotograaf: de daar afgebeelde CdV-achterkant lijkt sterk op de onze, maar zonder telefoonnummer). Achter Zeitraum wordt daar ‘ca. 1883’ vermeld. Daar staat echter tegenover dat het vermelde telefoonnummer waarschijnlijk pas in of ná 1910 in gebruik is genomen.

De introductie van viercijferige telefoonnummers in Wenen vond plaats in 1905, toen de stad begon met de automatisering van de telefonie. Voorheen werden gesprekken handmatig verbonden door telefonisten. Met de komst van automatische telefooncentrales konden abonnees hun nummers rechtstreeks kiezen, wat de invoering van viercijferige nummers mogelijk maakte.

In 1905 werd in Wenen een proefcentrale in de Berggasse geopend, bedoeld voor 200 abonnees. Na positieve resultaten volgde in 1910 in Graz een volledig automatische centrale voor 2000 abonnees. Deze ontwikkelingen markeerden het begin van de overgang naar automatische telefonie in Oostenrijk. (Bron: Wikipedia.)

Waarschijnlijk moeten we deze foto dus iets later dateren dan aanvankelijk werd gedacht.

Stilo, pagina 3, foto 3

Foto van een onbekende baby

Deze kabinetfoto van Emil Preim uit Floridsdorf volgt in veel opzichten hetzelfde sjabloon als foto 3 op pagina 2 van het album. Het kindje zit wellicht op hetzelfde bontvelletje en mogelijk zelfs op dezelfde stoel. Alleen het lichte vignet rond het onderwerp ontbreekt. Wat wél overeenkomt, is dat ook deze opname uitzonderlijk scherp is, waardoor de baby bijna tot leven lijkt te komen. Ik kan me goed voorstellen dat de ouders van dit kind erg blij zijn geweest met deze foto.

De achterkant van de kabinetfoto is identiek aan die van foto 3 op pagina 2: het jugendstil­ontwerp met een vrouwelijk profiel in een cirkel, omringd door waterlelies en water, met de tekst Photogr. Atelier F. Preim en daaronder de vermelding Floridsdorf. Wie meer wil lezen over een mogelijke kwestie van plagiaat rond deze illustratie, kan terecht bij de tekst bij foto 3 op pagina 2.

Stilo, pagina 3, foto 2

Foto van een vaag bekende vrouw
Deze CdV van Ferd. Grega vertoont veel overeenkomsten met de door dit atelier gemaakte kabinetfoto op pagina 1 van ons album: een net geklede, ernstig kijkende dame; een ovale lichte rand rond de afbeelding; en opnieuw is de blik gericht op een onbekend punt in de ruimte. Bij wat langer vergelijken blijkt het zelfs hoogstwaarschijnlijk om dezelfde vrouw te gaan.

Op de achterkant zien we een even uitbundige illustratie als bij de kabinetfoto, de tekst ‘Fotogr. Artist. Atelier’ als een soort banier, en een uitgebreidere versie van de adresgegevens:

Ferd. Grega
Wien
II. Kleine Sperlgasse 3,
Im Garten, Parterre

Die Platte bleibt für Nachbestellung aufbewahrt.
Nummer…………

Ook hier is ruimte gelaten om de foto te nummeren, maar dat is niet gebeurd.

Opvallend is dat we nu al tweemaal een situatie hebben waarbij een geportretteerde terugkeert op een nieuwe foto. Misschien wordt de aard van het album later nog wat duidelijker. Vooralsnog lijkt het te gaan om een soort staalkaart van fotografen uit de regio Wenen, al kan ik me daarin natuurlijk vergissen.

Stilo, pagina 3, foto 1

Foto van een vaag bekende vrouw

Deze foto van een vrouw ‘als herderinnetje’ of in klederdracht is bijna een herhaling van zetten ten opzichte van foto 1 op pagina 1. Bij nadere bestudering zie je dat het om dezelfde vrouw gaat. Het is dan ook geen verrassing dat dit werk opnieuw afkomstig is van Emil Preim uit Floridsdorf bei Wien.

De kleding van de vrouw is vrijwel hetzelfde als op foto 1, maar er zijn kleine verschillen. Het aantal bloemvormige knoopjes is anders, de rok onder het schort verschilt, en op deze nieuwe foto lijkt de vrouw bloemen in het haar te hebben onder haar hoedje. Wie goed kijkt ziet bovendien dat de achtergrond met pilaar en metalen hek identiek is. Onderaan de pagina zijn de twee CdV’s naast elkaar geplaatst om het vergelijken te vergemakkelijken.

De achterkant van deze CdV is daarentegen afwijkend. Bij foto 1 stond als adres Pragerstrasse 17, terwijl hier nummer 5 vermeld wordt. Het is niet eenvoudig vast te stellen welk adres eerder in gebruik was, maar online zijn in elk geval veel meer foto’s met nummer 17 te vinden. Mogelijk levert verder onderzoek in de toekomst meer duidelijkheid op.