Twee werelden

November 2025.

Naar de letter van Tolkien: Jansson in Midden-aarde

In 1960 werd de Zweedstalige Finse illustrator Tove Jansson gevraagd om de illustraties te maken voor de nieuwe Zweedse vertaling van J.R.R. Tolkiens The Hobbit. Het verzoek kwam van niemand minder dan kinderboeken­schrijfster Astrid Lindgren. Jansson hoefde er niet lang over na te denken en stortte zich enthousiast op het project. Twee jaar later verscheen Bilbo – en hobbits äventyr, compleet met haar karakteristieke illustraties.

Opvallend is vooral hoe Jansson Gollem verbeeldde: als een imposante, bijna monsterlijke verschijning. In Tove Jansson (The Illustrators) schrijft Paul Gravett hierover: “Haar Gollem torende monsterlijk groot, tot verrassing van Tolkien zelf, die zich realiseerde dat hij nooit de grootte van Gollem had verduidelijkt en daarom in de tweede editie toevoegde dat hij een ‘klein, slijmerig schepsel’ was.”

Aanwijsplaten (629)

Meer aanwijsplaten

När brevlådan får vitaminchock

Tack så mycket, Solan!

De unheimische uitstraling

Foto van een onbekende man en jongen

We zien een afbeelding van twee personen: een volwassen man die op een stoel zit en een jongen die naast hem staat, met één arm op de schouder van de man. Wellicht gaat het om vader en zoon. Beide dragen formele kleding, inclusief jas en pantalon; de jongen houdt een hoed in zijn hand. De achtergrond bestaat uit een gordijn en een neutrale studio-opstelling.

De foto is afkomstig van het fotografisch atelier van A. van der Noot, gevestigd aan de Houtmarkt 15 in ’s-Gravenhage (Den Haag), een straat die inmiddels niet meer onder die naam bestaat. Op denhaag.wiki vind je een aardig artikel met leuke afbeeldingen en foto’s.

Er zijn geen directe vermeldingen van A. van der Noot in de huidige online fotografenregisters of archieven, maar op basis van stijl en typografie is het aannemelijk dat hij actief was rond 1860‑1890, in de bloeitijd van de CdV en kabinetfoto’s.

In de 19e eeuw gold het retoucheren van portretten als een teken van vakmanschap. Fotografen accentueerden de ogen met penseel of potlood, voegden bijvoorbeeld een witte stip toe in de pupil en gaven zo glans en vitaliteit aan hun modellen. Voor tijdgenoten was dit geen vervreemding, maar juist een manier om de technische beperkingen van de fotografie te overstijgen en de geportretteerde waardigheid te geven.

Voor de moderne kijker werkt deze ingreep anders. De ogen lijken soms veel te zwaar aangezet, waardoor het portret een ontegenzeggelijk spookachtige of unheimische uitstraling krijgt. Dat verschil in perceptie laat zien hoe sterk de visuele normen zijn verschoven: wat ooit verfijning was, ervaren wij nu als kunstmatigheid. Een portret als dit zouden we vandaag de dag zelfs creepy kunnen noemen.

Aanwijsplaten (628)

Meer aanwijsplaten

Als je dan toch in x bent, kun je net zo goed langs y

Den Haag, boekhandel en toko Moesson, november 2025.

De kleinkinderen vertellen

In Indische gezinnen lijkt het grote zwijgen eindelijk doorbroken. Fotomuseum Den Haag speelt hierop in en heeft daarmee meteen een goede formule in handen voor toekomstige tentoonstellingen. De combinatie van fotografie en ruimtelijke presentatie is formidabel. Dat betekent natuurlijk wel dat je het beste zelf kunt gaan kijken. Alle informatie vind je hier.

Generasi 3.0 - De verhalen die wij dragen

Fotomuseum Den Haag, 11 oktober 2025 - 22 maart 2026

Een kaart uit Chemnitz

Karl-Marx-Stadt, het Karl-Marx-Monument, ook wel de Nischel genoemd, het op één na grootste Karl Marx-hoofd ter wereld. Je gaat je natuurlijk wel afvragen wat de beste man daar zelf van gevonden zou hebben. In elk geval levert het fraaie ansichtkaarten op. Dank!

Hipstamatic: Frosty + Polina

Elly, pagina 20, foto 1

[Zonder bijschrift]

Twee peuters zitten op een lichte deken op het gras, gekleed in luchtige, mouwloze outfits. Op de achtergrond zien we planten en een gebouw met pannendak. De foto straalt een zachte intimiteit uit, versterkt door het ronde kader en de sepia­tint die het beeld een dromerige, bijna tijdloze kwaliteit geven.

Met deze foto bereiken we het einde van fotoalbum Elly. Met een diameter van 6,5 centimeter is dit bovendien de kleinste opname in het album. Daarna volgen vier lege pagina’s: het album is dus niet vol geraakt en is dat waarschijnlijk ook nooit geweest, want er zijn geen sporen van verwijderde foto’s.

Afsluitend kunnen we stellen dat we een roerend inkijkje hebben gehad in een relatief korte periode in de levens van Elly, Jopie en Alice, plus een aantal sporadisch langskomende figuren. We hebben niet kunnen ontdekken hoe deze mensen voluit hebben geheten en wat er van ze geworden is.

Als we dit in de tijd plaatsen en bedenken dat er in dit deel van de wereld binnen enkele jaren ingrijpende gebeurtenissen zullen plaatsvinden, is het niet vreemd als we niet meer over deze mensen te weten zullen komen. Dat is niet erg. Door de foto's te digitaliseren is er in elk geval een miniem hoekje van het internet ingericht voor eventuele nabestaanden en andere geïnteresseerden.

Elly, pagina 19, foto 1

[Zonder bijschrift]

We zien twee jonge kinderen samen in een houten box met verticale spijlen, geplaatst op een betegelde vloer. De setting ademt rust en tropische eenvoud: een palmblad in de hoek van de foto wijst op een warme, zonnige omgeving. Buiten de box ligt een klein object dat achteloos achtergelaten lijkt.



De foto ademt een subtiele, haast meditatieve rust die je met recht als ‘zen-kwaliteit’ kunt omschrijven. Die indruk ontstaat niet door één element, maar door een samenspel van visuele en emotionele factoren. De houten box met verticale spijlen vormt een strak, herhalend patroon dat visueel rust geeft. De compositie is overzichtelijk en zonder overbodige details. De lege vloer rondom de box, de sobere muur, en het zachte licht geven de scène ademruimte. Er is niets dat drukt of afleidt. Het palmblad voegt een organisch element toe, zonder de rust te verstoren. De vergrijsde kleuren en ouderdomsvlekken dragen bij aan een gevoel van vergankelijkheid en contemplatie. Hoewel de kinderen in een beschermde ruimte zitten, is er geen directe ouderlijke aanwezigheid. Dat maakt de scène autonoom, alsof de kinderen even losstaan van de wereld. Een moment van innerlijke rust.

Elly, pagina 18, foto 1 en 2

[Zonder bijschrift]

Op pagina 18 van ons album zien we tweemaal Elly en Alice in de buitenlucht. Op de foto rechts wordt Alice voortgeduwd in een fraaie, opvouwbare wandelwagen. Volgens sommige bronnen gaat het hier om een ‘Engelsche kinderwagen’ (zie de advertentie van een handelaar in Solo onderaan).

In Nederlands-Indië lijkt het bezit van zo’n kinderwagen een teken van status te zijn geweest. Europese gezinnen – met name ambtenaren, artsen en ondernemers – lieten dergelijke wagens vaak overkomen uit Nederland of kochten ze bij gespecialiseerde winkels in Batavia, Soerabaja of Bandoeng. Lokale ambachts­lieden konden ook onderdelen repareren of aanpassen aan het tropische klimaat.

De nieuwe vorstenlanden, 18‑02‑1930

Elly, pagina 17, foto 2

[Zonder bijschrift]

Voor deze foto keren we weer even terug naar het gezelschap van pagina 16. De groep volwassenen is dezelfde; Alice is niet op de foto te zien. Gezien de belichting lijkt de foto wat later op de dag te zijn genomen.

Elly, pagina 17, foto 1

[Zonder bijschrift]

Deze sepia-getinte foto toont Jopie, Alice en Elly in een buitenruimte. De sfeer is warm en intiem, en de kleding weerspiegelt de mode van het vroege 20e-eeuwse koloniale leven.

Links staat Jopie, gekleed in een lichtkleurig kostuum in de Europese stijl van die tijd. In het midden wordt de kleine Alice vastgehouden, in een lichte outfit met blote voeten. Rechts staat Elly, in een jurk met pofmouwen en een ceintuur, typisch voor damesmode in het interbellum.

Het geheel levert een leuke momentopname op. Tot nu toe zagen we Jopie vooral ernstig en formeel poserend, en dit is de eerste foto waarop hij duidelijk lachend te zien is.

Elly, pagina 16, foto 1 en 2

[Zonder bijschrift]

Twee buitenopnamen van Elly, Alice en een onbekende familieleden of vrienden, circa 1932–1935, wellicht in Surakarta. De foto’s tonen dezelfde groep in een tuin en op de veranda, in informele poses en een tropische setting. Mogelijk zijn ze gemaakt met een rolfilmcamera en afgedrukt via een zilvergelatineproces.

“De djas toetoep, het hooggesloten ongevoerde jasje van wit drill, was gedurende tientallen jaren de dagelijkse dracht voor alle Europese mannen in Indië, ongeacht beroep, rang of stand. Ambtenaren van het Binnenlands Bestuur en mannen in dienst van de marine en zelfs de Goeverneur-Generaal droegen een eigen uitvoering. In de jaren twintig gingen steeds meer heren over op het dragen van een open jasje van wit drill, en, voor wie dit betalen kon, Europese ‘tropical’ kostuums.”

– Uit: Tropenecht: Indische en Europese kleding in Nederlands‑Indië, door Dorine Bronkhorst & Esther Wils, uitgegeven door Stichting Tong Tong (9789080143357).

Elly, pagina 15, foto 1 en 2

[Zonder bijschrift]

Twee buitenopnamen van Alice, ca. 1932–1934 (identificatie en datering onder voorbehoud natuurlijk; het zijn educated guesses). De foto’s zijn vermoedelijk gemaakt met een draagbare rolfilmcamera en afgedrukt via het zilvergelatineproces. Deze opnamen weerspiegelen ook de technologische vooruitgang binnen het familiealbum.

De linkerfoto kan op mat papier zijn afgedrukt, wat het beeld zachter en diffuser maakt. De rechterfoto is vermoedelijk afgedrukt op glanzend zilvergelatinepapier, wat de donkere tinten versterkt en een dieper zwart oplevert.

In de hand van de baboe¹ zien we trouwens een van de weinige tekenen van de andere kant van de koloniale medaille.

¹ “Het woord baboe (afkomstig van het maleis ‘mbah iboe’, kindermeisje) wordt tegenwoordig niet meer gebruikt. De Indonesiërs geven de voorkeur aan ‘pembantu’, waarschijnlijk vanuit een poging te breken met het koloniale verleden. Het woord pembantu is in het Nederlands taalgebied echter onbekend. Ook het woord ‘djongos’ (huisbediende, loopjongen), afkomstig van het Nederlandse ‘jongen’ is in ongerede geraakt. Woorden als ‘baboe’, ‘djongos’, ‘kokkie’ en ‘mandoer’ zijn echter onlosmakelijk verbonden met de huiselijke samenleving van het vooroorlogse Indië, en kunnen niet met terugwerkende kracht worden vervangen door modernere versies, al was het alleen al om het feit dat de taalgrens in veel gevallen barriëres opwerpt.” 

– Java Post, 28 juni 2020, commentaar bij het artikel Ze noemen me baboe.

Elly, pagina 14, foto 2

7½ maand

Deze foto is bijna een herhaling van de scène die we zagen bij ‘Moedertjes verjaardag, 7½ maand’. En net als bij die opname lijkt ook hier een deel van de foto te zijn weggeknipt. Maar net als bij die andere foto mag deze er zeker zijn. Juist bij dit soort scherpe, sprekende close-ups hoop je dat er ooit iemand is die denkt: dat gezicht komt we wel heel erg bekend voor.

Elly, pagina 14, foto 1

8 maanden

Op dit zwart-witportret zien we een jong gezin (naar alle waarschijnlijkheid Jopie, Elly en baby Alice) in een studio-opstelling die direct afwijkt van de informele sepiafoto’s elders in het album. De compositie is zorgvuldig geregisseerd, met klassieke studiorekwisieten en een formele uitstraling.

Jopie is gekleed in een wit kostuum met hoge kraag en donkere schoenen. Hij zit op de armleuning van een houten stoel, met een rustige en beheerste blik. Zijn kleding en houding suggereren status en representatie, passend bij een bestuursambtenaar uit het interbellum.

Elly zit op de stoel, gekleed in een elegante maar ingetogen lichte jurk met korte mouwen. Haar haar is verzorgd en opgestoken; de blik is kalm en gericht op de camera. Ze houdt Alice stevig op schoot met beide armen.

Baby Alice draagt een wit babyjurkje. Ze heeft lichte haartjes en een alerte, rechtop zittende houding, met het gezicht naar voren.

De stoel is van hout, ornamentaal uitgevoerd met uitgesneden details. De rugleuning is niet goed zichtbaar. Op de achtergrond zien we een geschilderd decor: een wand met vermoedelijk een ingelijst schilderij of kozijn, en een vaas met bloemen op een tafeltje – typisch voor studiofotografie uit de jaren 1920–1930. De belichting is diffuus en gecontroleerd, zonder harde schaduwen, wat net als de andere elementen wijst op professioneel werk. De afwezigheid van sepia en de scherpte van het beeld duiden op een andere fotografische techniek, mogelijk zilvergelatine of een vroege barietdruk.

Elly, pagina 13, foto 2

Moedertjes verjaardag, 7½ maand

In deze tuinscène zien we baby Alice in een bijzonder fraaie wieg van rotan. Elly zit naast de wieg aan een tafel en kijkt naar een punt in de verte. 

Er lijkt een stuk van de foto geknipt te zijn, wellicht om 'm passend te maken voor het album, of om een ongewenst element uit het beeld te verwijderen. We zullen het nooit weten.

Elly, pagina 13, foto 1

[Zonder bijschrift]

Jopie, Elly en Alice in de buitenlucht, omringd door grote tropische planten. Elly en Alice bewegen te veel om goed te kunnen worden bekeken, maar Jopie laat een aardig staaltje poseren voor gevorderden zien.

Helaas heeft de foto in de loop der jaren wat schade opgelopen in de linkerbovenhoek.

Elly, pagina 12, foto 1 en 2

 4 maanden

Twee foto’s van Elly met Alice op schoot. Een kleine tussentijdse update: moeder en kind maken het goed.

Elly, pagina 11, foto 2

Oom Wim op bezoek

We zien een sepia-getinte opname met drie personen in een huiselijke setting: een vrouw, een man en een baby, waarschijnlijk Elly, Oom Wim en baby Alice. De vrouw zit in een rotan armstoel, gekleed in een lichte jurk met korte mouwen, passend bij het tropische klimaat. Ze houdt een baby op schoot, die alert lijkt en mogelijk net in beweging is geweest, wat een lichte onscherpte veroorzaakt.

De man zit aan een ronde rotan tafel, iets naar voren geleund, alsof hij in gesprek is of aandachtig toekijkt. Hij draagt een lichte tropenoutfit, waarschijnlijk een overhemd en pantalon, en oogt ontspannen en betrokken. Zijn aanwezigheid straalt vertrouwdheid uit.

In dit stadium is het uiteraard nog ondoenlijk om ‘Oom Wim’ te identificeren.

Elly, pagina 11, foto 1

Elly op sloffen

Een vrouw (Elly) staat op een verhoogde veranda of trapportaal, met een baby (Alice) in haar armen. De compositie is huiselijk en warm, met decoratieve elementen die typerend zijn voor koloniale architectuur in Nederlands‑Indië.  

De interpretatie van het bijschrift was en blijft wat lastig. Het lijkt eigenlijk alsof er Elly op sloffy of iets dergelijks staat. Mogelijk gaat het om thuistaal of een wat slordige notitie (al zijn de overige bijschriften juist vrij verzorgd). Uiteindelijk hebben we gekozen voor een meer genormaliseerde lezing en dit geïnterpreteerd als sloffen, in de betekenis van ‘lichte schoenen voor in huis’. In oude kranten duiken advertenties op voor pantoffels of sloffen ‘met hakje’, wat suggereert dat de betekenis destijds iets anders of ruimer kan zijn geweest dan tegenwoordig.